“Euskarazko hitzak sortzea autodeterminazio modu bat da” Lumatza

“Euskarazko hitzak sortzea autodeterminazio modu bat da” Lumatza

“Euskarazko hitzak sortzea autodeterminazio modu bat da”

Josune Ortizek eta Ana Jakak Lumatza Nafarroako Bollerak elkartean militatu dute, 2010 eta 2016an aktibo egon dena. Barne-komunikazioa gaztelaniaz izatea frustrazioz bizi zuten, baina nabarmentzen dute taldeak euskararen aldeko kontzientzia politiko argia izan duela. 

Jaka idazlea da eta gure glosariorako sexualitateari lotutako hitz berri jostagarriak sortu ditu (ikusi Hitzak atala). Bere ustez, “hitz berriak sortzea autodeterminazio modu bat da”, maileguekiko dependentziak “nortasuna inportatzea” suposatzen duelarik. Ortiz bat dator, uste duelako “sortze lan horrek hizkuntza bizirik mantentzen duen dinamika bat inplikatzen duela”. Bera Donostiako EHGAMen hasi zen militatzen 90. hamarkadan, eta momentu hartan piperopila hitza asmatu zuten, erabilpen eskasa izan bazuen ere (ikusi Ekarpenak atala). Geroago, Katalinak Bizikletan kolektiboak proposatutako soropila iradoki zuen Lumatza taldeko kamisetetan erabiltzeko. Hautu horrek sortu zuen barne-eztabaida gogoratu dute, besteak beste.

Zein izan da Lumatzaren errealitate linguistikoa? Zein testuinguru eta formatuetan erabiltzen zenuten euskara?

Josune: Kide gehienak ez ziren euskaldunak, ez ziren ondo moldatzen euskaraz edo ez zuten haien burua gai ikusten. Horregatik, bilera ofizialetan ahozkoa gehien bat gaztelaniaz izaten zen. Espazio informaletan, nortzuk biltzen ginen arabera, euskaraz egiten genuen; adibidez, Ana eta bion arteko harremana euskaraz izan da. Idatzizkoan, karteletan, manifestuetan eta abarretan, elebitan egiten genuen. Edo saiatzen ginen nahasten. Ahoz aritzen ginenean jendaurrean ere, lehenik eta behin euskaraz egiten genuen eta gero gaztelaniaz. Gainera, saiatzen ginen ez errepikatzen, hau da, elkarren osagarriak ziren mezuak zabaltzen genituen. 

Nafarroan aritzen ginen; garrantzitsua da bertoko hizkuntza egoera eta ezagutza kontuan hartzea. Iruñeko lesbianak ziren gure publikoa, eta gertu genituen gehienak ez ziren euskaldunak. Gero biltzen joan ziren gaztetxo gehiago, baina ordurako ni Bilbora bizitzera joan nintzen.

Ana: Taldean geunden guztiok euskararen aldeko kontzientzia bagenuen; ez zekienek ere euskara ikasten hasi ziren. Saiatzen ziren hitz egiten, baina gure bileretan gaztelania nagusitzen zen. Jardueretan lehenengo hitza beti euskaraz izaten zen. 

Jardueren izenak erabakitzeko orduan ere euskarara jotzen genuen: OstiraLumak… Egia da, hala ere, jardueren gorputz nagusia askotan gaztelaniaz izaten zela. Esaterako, hitzaldiaren aurkezpena euskaraz egiten genuen baina gonbidatuak gaztelaniaz egiten zuen. Puntualki, euskarazko jardueraren bat antolatu genuen, hala nola, Desira desordenatuak liburuaren aurkezpena. Hedabideetan ere ekintzen berri emateko, Josune eta biok parte hartzen genuen, hedabide euskaldunetan gehien bat.

Inoiz hitz egin duzue euskarari buruz bileraren batean? Esplizitatu duzue euskararen presentzia/ausentzia edo zein leku izan behar lukeen zuen jardueretan?

J: Kolektibo osoan ez, baina euskaldunon artean behin baino gehiagotan. Gatazka bakar bat dut gogoan, soropila berba dela eta. Ez zen guk asmatua, Katalinak Bizikletan kolektiboak baizik. Berba hori gustatu jakun pila bat eta kamisetak egiteko proposatu genuen: “Lumatza, Nafarroako soropil feministak”. Behin kamisetak eginda, gure taldeko batek esan zuen soropil berbaren esangura césped zela, eta ez zitzaiola egokia iruditzen lesbianok belardiarekin lotzea. Horrek sortu zuen gure arteko gatazka nahiko desatsegina. 

A: E-mail trukaketa bat egon zen horren inguruan txantxak egiten, eta kamisetak egin zituen kideak gaizki pasa zuen, kritikarien jarrera itsusia izan zelako. Batzuk haserretu ginen.

Zer garrantzia izan du zuentzat aktibismoa euskaraz egiteko aukera izateak?

A: Ni aktibismora iritsi nintzen lesbianismotik; hor hasi nintzen beste borroketara irekitzen. Niretzat logikoa zen euskarak tokia izatea.

J: Nik berdin bizi izan neban. Orain desaktibatua nabil, baina militatzen nuenean, niretzat dana bat zetorren. Gure neban ahalik eta koherenteen izan; opresio guztien kontra aritzea, lesbianismo feministatik abiatuta. Gainera, Nafarroan kolektibo ugari elkarrekin aritu izan dira hainbat kontutan, eta hori probestu genuen; aliatu pila bat genituen, bereziki antiarrazistak, baina ez soilik.

A: Euskaltzaleak ez zeuden bereziki sartuta gure mugimenduetan, haien mundua eginda zeukaten nolabait. Halere, guretzat inportantea zen, eta gure artean bazegoen euskararen alde aritutako jendea. 

J: Bilgune Feministarekin ere gauza pila bat egin genituen, adibidez Txoko Feminista. Haiekin oso modu naturalean aritzen ginen euskaraz. 

Frustrazioa eragiten zizuen barne-komunikazioan gaztelania gailentzeak?

A: Kide batek, Lumatzan oso gutxi iraun zuenak, ez zuen ulertzen euskararen afera, eta gainera haserretzen zen. Hori oso desatsegina zen. Baina pertsona bakar batekin gertatu zen eta oso denbora laburrean. Agian hori izan zen berak taldea uzteko arrazoietariko bat.

J: Garai hartan euskara teknikaria nintzen udal batean, eta lanean euskararen normalizazioa bultzatzen aritzen nintzen. Hortaz, niretzat ere bizitza pertsonalean eta militantzian horretan aritzea nolabaiteko continuum bat zen. Kanpora begira bhintzat, sentitzen neban taldean behar hori konpartitzen genuela. Onartu behar dut maila pertsonalean kide guztiekin euskaraz ezin aritu izateak nolabaiteko frustrazioa eragiten zidala, oso autoexijentzia maila altua nuelako. Orain modu erlajatuagoan bizi dut. 

A: Niri frustrazioa sortzen zidan ezin genuela planteatu jarduera jakin bat euskaraz egitea, hala eginez gero ez zelako jende nahikorik etorriko. Jendeak euskaraz ez jakiteak asko mugatzen gintuen. Hori Nafarroan oso nabarmena da. Lesbianen elkargunea izan nahi genuen; ezin genuen hizkuntzarekin mugatu. 

J: Hasieran behintzat, gure ezagun lesbiana gehienak nahiko edadetuak ziren eta ez ziren euskaldunak. Gogoan izan, Nafarroan G eredua egon dela luze, hau da, badagoela jendea euskaraz ezertxorik ez dakiena. Hori ez da Bizkaian gertatzen, mundu guztiak dauka nolabaiteko ezagutza. Horregatik inportantea zen ekintza gehienak gaztelaniaz antolatzea. 

Zer paper izan du euskarak zuen gainerako militantzia esperientzietan?

A: Ni Lumatzan bakarrik ibili naiz, ez bada gaztetan misiolarien aldeko talde batean aritu nintzelako! Euskararekin ere, berdintsu: oso urrutiko tokitik nator, euskara nerabezaroan ikasi nuen, eta aldaketa handia suposatu du. Gutxi jakitekik, gaur egun liburuak euskaraz idaztera pasa naiz. Kontzientzian ere bidai handia izan da. Nire euskaltzaletasuna poliki-politiki garatu da.

J: EHGAM euskaltzalea zen, eta izan bada. Ni Donostian bizi nintzela hasi nintzen EHGAMen. LGTBIQ+ aktibismoa omen zen, baina kide gehienak gizonak ziren eta bilera gehienak gaztelaniaz izaten ziren, bi kide ez zirelako euskaldunak. Publikoari begira antolatzen genuen guztia, aldiz, ia euskara hutsez izaten zen. Ondoren, Sare Lesbianistaren lehenengo urteetan parte hartu nuen. Bilera gehienak gaztelaniaz izaten ziren, batzuk ez zirelako ondo moldatzen edo berez errazena hori zelako. Izan ere, modu diskurtsiboan jende askorentzat zailagoa izaten da euskaraz aritzea.  Publikoari begira antolatzen genuena ere, nahiz eta euskaraz iragarri, nik esango nuke gaztelaniaz zela, baina aitortu behar dut ez dudala ondo gogoratzen. 

Euskal Herriko mugimendu lesbofeminista hasieran oso erdalduna zen eta denborarekin euskalduntzen joan da. Ados zaudete baieztapen honekin? 

J: Esango nuke Nafarroan dauden lesbiana gazteen talde gehienak euskaldunak direla, baina ez dut haien barne-funtzionamendua ezagutzen. 

A: Baina badago talde bat, Dekumas LBT [Asociación Mujeres Lesbianas y Bisexuales Cis y Trans] erabat erdalduna dena. Aisialdiko jarduerak antolatzen dituzte, eta baita hitzaldiak ere. Errioxako jendearekin harremana dute, Estatuko iparraldean kokatzen dira; ez dute Euskal Herriko kontzientziarik. Baina kartel batzuk elebidun egin dituzte.

Zuen militantziaz edo aktibismoaz gain, aukera izan duzue lesbianismoa euskaraz bizitzeko?

J: Oso-oso gutxi.

A: Nik kontatu dezaket hasi nintzela neska batekin ateratzen, lanean ezagutu ginen eta han euskaraz egiten genuen, eta gero gaztelaniara pasatu ginen. Biok euskara berandu ikasi genuen, eta erosoago egiten zitzaigun intimitatean gaztelaniaz hitz egitea. Batez ere Euskal Herritik kanpo egiten genuen euskaraz! 

J: Nik bikotekide bakarra izan dut euskalduna, eta aitortu behar dut horrek asetu egiten ninduela, espazio askoz gehiago konpartitu genitzakeelako, itzultzen aritu behar barik. Hori niretzat abantaila itzela zen. Orain dudan bikotekidea erdalduna da, saiatzen ari da ikasten, baina ez du lortzen, eta frustrazio puntu bat eragiten dit. Bikotekide gehiagorekin gertatu zait: laguntza eskatzen didate hobetzeko, baina ez dakit zelan lagundu. Haserreak sortzen dira… Izan beharrean “zer ondo, ikasiko duzu eta arituko gara”, gatazka iturri izaten da.

A: Lagunekin ere bai gertatzen zait gauza asko ezin ditudala konpartitu, euskaraz ez dakitelako. Nik idatzitako liburuak ezin dituzte irakurri. Pentsa ze frustragarria den! Batzuetan itzultzen aritzen naiz. 

Euskara egoera diglosiko batean dago eta globalizazioak areagotu du haren bazterketa. Erabiltzen ditugun termino edo kontzeptu asko ingelesetik edo gaztelaniatik hartutakoak dira. Euskarazko hitzak bilatzearen edo sortzearen aldekoak zarete?

A: Zalantzarik gabe, ingelesetik ekartzeko joera horrekin kokoteraino nago, esaterako Jaurlaritzak ere bultzatutakoa. Penagarria iruditzen zait. Uste dut euskara badela nahikoa aberatsa hitz berriak sortzeko. Ematen du konplexu baten ondorio dela, euskara dela aspaldiko zeozer eta ez duela modernoa izateko gaitasunik.

J: Ados nago. Sortze lan horrek dinamika bat inplikatzen du, hau da, hizkuntza bizirik mantentzea. Dinamika hori oso beharrezkoa da hizkuntza guztietan, are gehiago gutxituetan. 

A: Inplikatzen du, halaber, autodeterminazio bat, hau da, guk definitzea nor garen eta ez beste toki batean definitu dutena kopiatzea, besterik gabe. Hori nortasuna inportatzea da. 

Nola hautatu zenuten Lumatza izena?

J: Lumatza deitutako kolektibo bat existitu zen aurretik; izena ez genuen guk sortu, heredatu baizik. Lumatzak luma ugari esan nahi du; lumadun neskak, lumadun lesbianak… Dinot nik, baina ez genien galdetu. Ana, zu egon zinen haiekin antolatu genuen afarian?

A: Bai, baina esango nuke ez geniela galdetu. 

Termino gisa ere erabiltzen zenuten? Hau da, lesbianak izendatzeko.

A: Luma hitza bai, baina ez asko. 

J: Ez. Guk geure burua izendatzeko, lesbiana politizatuak izendatzeko, bollera erabiltzen genuen. Karga politikoa ezarri genion.

Euskarazko hitzak faltan sumatu dituzue zuen egunerokoan? Esaterako, txortan egiterakoan.

A: Gogoan dut hitz batzuk erabili ditudala gaztelaniatik zuzenean itzulita. Adibidez: “Jartzen ari zara?” Gure artean oso dibertigarria zen halako itzulpen inperfektuekin jolastea.

J: Ni txortan aritu naiz euskaraz bi pertsona ezberdinekin. Lehenengoarekin konplexuak nituen, nire lehenengo aldiak zirelako euskaraz. Txarto bizi nuen. Gerora ikasten joan nintzen, baina bere hitzak erabiltzen nituen. Bestearekin bai sortu genituen berbak elkarrekin. Hala ere, eskas geratzen zitzaigun euskara; gehien bat gaztelaniatik itzulpen literalegiak. “Urtu”, “uretan blai”, “alua jan”… Urteak dira! Ez dut gehiago gogoratzen.

Esan duzue Lumatzak harreman estua izan zuela arrazakeriaren kontrako mugimenduarekin eta taldekide etorkinak izan zenituela. Nola uztartu euskara ren eta aniztasun kulturalaren aldeko apustuak?

A: Aktibismoan dabiltzan beste herrialdeetako jendeak, normalean, ez du arazorik izaten euskararen aldeko jarrera izateko. Guk ezagutzen ditugunek, behintzat, bazuten. Erritmoak errespetatuz, haien ikasketan pausoak eman ditzaten, nik uste dut badagoela aukera. Ez da erraza, noski.

J:  Bestalde, integratzeko elementu potente bat da jatorriz gaztelaniadunak ez diren kanpotik datozenei begira. Hori herri oso euskaldunetan ikusten da; Ondarroa datorkit burura. Nire esperiantzian, behintzat, kontrako jarrera bortitzagoak topatu dodaz bertokoen artean, beste herrialde eta lurralde batzuetatik etorritako jendean baino; izan Guatemalakoak edo Soriakoak.

 

ALFABETOAREN JOLASA

Armairua

Ana: Iluntasuna

Josune: Kaka

Bollera

A: Askatasuna

J: Kontraesana

Derrigorrezko heterosexualitatea

A: Rollazo bat. Aspergarria. 

J: Puzkerra.

Ekainaren 28a. 

A: Festa eta borroka. Gura gu eta gure titiak!

J: Urte osoan iraun beharko lukeen eguna. Bollera da bide bakarra!

Feminismoa

A: Mundua zabaltzeko modua. 

J: Salbazioa, oso berba kristaua bada ere.

Gay

A: Definizio bat. 

J: Jolasa. 

Hipersexualizazioa

A: Kondena bat. 

J: Kontraesana. 

Izena duenak izana du

A: Egi borobila. 

J: Tamalez, izena behar dugu izateko, momentuz.

Jaia

A: Marijaia! Eta jarrera.

J: Beharra.

Kalea

J: Gureak dira.

A: Denona da

LGTBIAQ+

J: Abedezedario tamalez beharrezkoa, oxala izendatzeko beharrik ez bagenu.

A: Hitzen txirikorda bat.

Marimutila

A: Ni naiz! Eta zer?

J: Zure liburu bat da! Ni ere banaiz, nahiz eta zuen begietan ez iruditu.

Normalizazioa

A: Beharrezkoa baina arriskutsua. 

J: Norma berba duen edozer oso arriskutsua da.

Orientazio sexuala

J: Desorientatzen gaituen zerbat. 

A: Iparroratz bat, baina mugitzen dena.

Polimaitasuna

A: Aukerak. 

J: Nik arriskua ikusten diot, elkarren arteko zainketak ez badira kontuan hartzen.

Radarra

A: Jolas dibertigarria iruditzen zait. 

J: Tamalez, beharrezkoa oraindik.