bizi /Alaine Agirre

Grabagailua pizterako eta kamerari rec ematerako hasi gara elkarrizketan, elkarri hitzak lotzen, bizipenak ez ezik, pozak ere elkarbanatzen: “Heterosexualitatea ez zen definitzen ninduen zerbait, ez zegokidan niri, ez zen nire identitatearen parte”, hasi da korapiloak askatzen Alaine.

Azaltzen jarraitu du, eta berak egin digu lehen galdera: “Mingarria izan da, amorragarria, deserosoa… Nahi duzue kontatzea?”

Bai, noski.

Niretzat “L”a [lesbiana] apropiatzea urteetako prozesu pertsonal eta kolektiboa izan zen.  Lehen aldiz konturatu nintzenean neska bat gustatzen zitzaidala (lagun bat), apurka, izendatzeko beharra sentitzen joan nintzen, eta erakarpen hori izendatzeko modu bakarra lesbiana zen. Baina mutil batzuenganako maitemina eta erakarpen sexuala ere sentitzen nuen. Orduan, asko kostatu zitzaidan kokatzea.

Ez nuen eduki talde bat ez-hetero bezala teorizatu eta politizatu ahal izateko —eta, zoritxarrez, orain ere ez daukat— , bizipenak elkarbanatzeko, jasaten ditugun biolentziez hitz egiteko… Tira, lagunak, modu informalean, bai. Lagun kapazak eduki nituen, bereziki mutilak. 

Kapaza?

Kapaza homosexuala da. Gay hitzetik datorren hitz jolasa da. Ingelesez gay erabiltzen da mutil zein neskentzat. Bitor Agirre nire lagunari ikasi nion hitza, berak Markel Anasagastiri entzunda, oker ez banago. Guk, Bermeon, ez dugu esaten “gai nai hau edo bestia itxeko”; esaten dugu “kapaz nai hau itxeko”. Gay, gai, kapaz. Hortik dator. Bisexualontzat, bi-kapaza; heteroentzat, in-kapaza. Eta “horrek du horrek kapazidadea!”. [barreak]

Eta aipatzen ari zinen lagun kapazak zenituela…

Urteetako bidaia izan zen nire burua lesbiana izendatzea. Eta gero, mutil batekin ateratzen hasi nintzenean, L hori gorde behar izan nuen. Sentitu nuen eremu askotan ezin nuela esan mutilak ez zirenei ere begiratzen niela… barrutik zetorkidan ez-heteroa izatea isildu beharraren uste hori, eta kanpotik ere bai, mutil bezala sozializatutako batekin nengoelako bikotean. Eta hori da, nik uste, bisexuala izateagatik jasotzen den bifobiaren arrisku handietako bat: ikusezin egiten dela, ez dugula identitate legez hartzen, ezpada kanpokoek ikusten eta determinatzen dituzten gure praktika bezala.

Biolentzia era askotara agertzen da sistema honetan. Arrazializatua bazara, klase sozial apalekoa, emakumea, funtzionalki edo neurologikoki dibergentea… Baina bueno, politizatu garenok eduki dugu biolentzia horiek izendatzeko aukera eta horren aurrean kokatzeko eta erantzuna emateko modua; irakurri, hausnartu, eta kolektiboan eduki ditugun elkarrizketa guztiei esker gara horren jabe.

Bisexualitatearekin gertatzen dena da ez dagoela antolamendurik, komunitaterik, talde elkarrizketarik, edo orain arte behintzat. Izendapenak duen esanahi politikoa bera ere oso ahula da. Ez dauka ‘bollera’ hitzak daukan karga, gorputza eta mamia. Ni oso arraro sentitzen naiz oraindik ere “bisexuala naiz” diodanean, ze iruditzen zait hitzak oraindik ez nauela ukitzen, ez nauela janzten, ez datorkidala egoki… arrotza sentitzen dut, gutxi erabili izan dugulako, barrutik, autodeterminazioz; eta, kontrara, askotxo, kanpotik determinatuta, eta ia beti burlatik edo karikaturizaziotik.

Alternatiba bat pentsatu behar dugu?

Bai… Zeren nik lesbiana ere ez nuen askota esaten. Bollera da niretzako, edo bolloa edo kapaza…

Bi-kapaza, orduan. Baina, aurrez, kontatu duzu nola kostatu zitzaizun L-a [lesbiana] zureganatzea…

Kostatu baino gehiago, prozesu bat izan zen. 

Eta L-a utzi eta B-ra pasatzeko prozesua?

Gogoratzen naiz Harrotasunaren egun batean, manifestazioaren osteko tragoan, L letra eta feminismoa oso markatuta zeuzkan pertsona batek esan zidala, neskatotxuren bati begira nengoelako: “Zu ez zabiltza mutil batekin?”. Harritu egin ninduen galderak. Zeren, berak aurresuposatu zuen harreman itxi eta esklusibo batean nengoela, monogamoa, eta mutil batekin egoteagatik ezin nuela neska batekin ligatu. Ez diot inori errurik bota nahi, denok gabiltza hanka-sartzen eta nik baditut aurreiritziak. 

Biolentzia, baina, estrukturala da. Heteroarautik ateratzen garenean, bortizkeria gertatzen da. Gizarte honetan egokiak izateko hezten gaituzte, eta egokitasun txartel hori emateko zenbait baldintza bete behar dituzu, bizi-esparru guztietan. Sistema operatibo batek bezala funtzionatzen du gizarteak, eta gu ere hor gaude. Sistema horretatik aldentzen garenongan zenbait mekanismo aplikatzen dira, disidentziak zuzentzeko, bide zuzenera bueltatu gaitezen, edo, bueltatzen ez bagara ere, beste bide batzuetatik ibiltzeagatik zigortzeko. 

Bifobia kontzeptua oraindik ez da agertzen hiztegietan, jendeak oraindik ez du ezagutzen.

Izendatzen hasi gara, baina oso berria da. Eta izendatzen ez denak ez du izanik, ezta? Askotan esaten dugu etiketen kontra gaudela, baina oraindik izenak behar ditugu. Zeren, gaur-gaurkoz, etiketak ezabatzen badira, dagoen aukera bakarra norma da. Behar ditudugu bisexualitatea izendatu, ondoren bifobia ahoskatzeko. 

Ez bada esaten, ez badugu berbetara ekartzen, ezingo diogu horretaz pentsatu, hitz egin, hausnartu. Horretarako kontzientzia politikoa egotea inportantea da, jabetzea. Zeren indarkeriak are biolentoagoak dira ikusezinak direnean… Hori pasatu zaigu feminismoarekin; ahalbidetu duela emakume guztiongan dauden min askori izena jartzea. Ulertu dugu ez dela niri bakarrik gertatu zaidan zerbait, baizik eta egiturazkoa dela.

Orduan estrukturala den horren kontzientzia politikoa hartu behar dugu bifobiaren kasuan…

Bai, identifikatu egin behar dugu indarkeri bezala. Eta talde izaera ere behar dugu. LGTBIQ+ komunitatearen barruan ez dago bisexualitatearen inguruko elkarrizketarik, askotan ez da B-a aipatzen, eta, gainera, komunitatean bertan ere badago bifobia. Gainera bifobia hori da zailena eta mingarriena, zu bezala zapalduta daudenen aldetik datorrena; horrekin bai sentitu dudala identitatea kendu didatela.

Sorterrian, jatorrizko familian edota kuadrillan jasaten dituzun biolentziek mina eragiten dizute, baina badakizu gai horretan ez duzuela bat egiten. Beste leku batzuetan, ordea, ez duzu hori espero, LGTBIQ+ komunitatean kasu, eta mingarria da sentitzea hor ere ez daukazula lekurik.

Garai batean lesbianekin gertatzen zena orain bisexualekin gertatzen dela esango nuke. Lehen gailentzen zirenak gayak ziren, mutil kapazak. Baztertuen artean, baztertuago zeuden lesbianak. Hori gertatzen zen, adibidez, filmetan, baina baita bizitza errealean ere. 

L-ak, zorionez, indarra hartu duela esango nuke. Ikusgarritasun gehiago dauka. Baina oraindik izendatzen ez dena B-a da. Lesbianek badituzte autodeterminatzeko moduak, arketipo batzuk badauzkate, kodeak, kultura bat… guk oraindik sortu egin behar ditugu horiek guztiak. Gutaz hitz egin behar diogu munduari, guretik eta guk gura ditugun berbekin.

Kode eta hitz horiek ez eduki arren, zure identitatearen parte sentitzen duzu B-a. 

Sentitzen dut definitzen nauela. Ez dakit oso ondo hitzez azaltzen, abstratua baita. Behin, nerabea nintzela, espainiar batek galdetu zidan ea zergatik genuen “insistentzia” hori independente izateko, euskara mantentzeko… Ezin izan nion azaldu, argumentatu, zergatik nintzen euskalduna. “Nik galdetuko banizu zergatik maite duzun zure ama, azalduko zenidake?” galdetu nion, eta berak “nire ama delako”. “Ba nik ezin dut azaldu zergatik naizen euskalduna, baina badakit hori naizela” esan nion. 

Ezin dut azaldu argumentu logiko askorekin zergatik naizen bisexuala, baina hori naiz. Argi daukat nire identitatearen parte dela. Niretzat autodeterminazioa oso inportantea da. Kanpotik determinatu dute espainarra naizela, zoroa naizela, desegokia… Eta nik determinatzen dut emakume euskalduna naizela, neurodibergentea eta bisexuala.

Elisa Coll-en Resistencia bisexual, mapas para una disidencia habitable liburua eskuratu nuen duela urtebete, eta liburu horri esker izendatu ahal izan dut nire burua bisexual modura eta jasan ditudan eraso asko bifobia modura. Jasan ditudanak eta barruan ditudanak; barneratutako bifobia.

Zehaztu dezakezu biolentziaren bat?

Oso deserosoa izan da heterosexual bezala irakurria izatea, adibidez. Nire egungo bikotekidea mutila delako jendeak heteroa naizela aurresuposatzen du. 

Batzuetan beharra sentitzen dut ez-heteroa (zehazki bisexuala) naizela argitzeko. Familia giroan, orain dela gutxi, iruzkin homofobo batzuei erantzun nien, eta bisexuala naizela esan. Eta bat-batean pentsatu nuen: “31 urterekin armairutik ateratzen jarraitzen dut”. Nekagarria da. Energia asko kentzen dit etengabe armairutik ateratze behar horrek, momentu honetan mutil cis batekin ikusten nauten arren horrek nire identitatea ez duela definitzen azaldu behar izateak.

Eta zure gertukoekin? 

Natural esan nuen, jaso nuen heziketaren arabera erantzun ona izango nuela pentsatzen bainuen. Ez zen horrela izan. Pentsatzen duzu kontzientziatuta dagoen jendea dela, ezkertiarra eta abertzalea izanik, ustez beste zapalkuntzekiko ere kontzientziatuta egongo dela. Euskaldun izateagatik jasaten duten biolentziagatik, beharbada feministak ere badira, eta feminista denak ulertuko du hetero ez direnen kontrako biolentzia… Bada, ez. Transposizio horiek ez dute horrela operatzen, batzuetan, errealitatean. 

Beti ezleku batean egotearen sentipena ekar dezake horrek…

Nire identitatearen beste parte batzuengatik ere, baina honengatik ere bai, beti lekuz kanpo sentitu izan naiz, ustez kontzientziatutakoak eta errespetuzkoak diren eremuetan ere.

Adibidez, huri gustatzen zitzaigun Herriko Tabernara joatea. Lagun kapazekin joaten nintzen. Bazen erresistentzia modura egiten genuen zerbait; disidentzia moduko bat. Sentitzen nuen gure lekua zela, gure identitatearen parte bati zegokiola. Baina gure beste identitatearen parte bat ez genuen oso modu agerian erakusten. Luma ezin genuen herriko askotan erakutsi. Ez zen oso esplizitua, zerbait sotila baizik. Herrikoan ibili nahi genuen parrandan Bilboko “ambienteko” parrandetan bezala. Baina, kontrara, Bilboko giro horretan euskarak ez zeukan leku askorik.  Txosnak eta herrikoak kapazitatu behar genituela esaten genuen [barreak], Kapaz Herria sortu behar genuela.

Hainbat egoera deseroso aipatu dituzu dagoeneko…

Bai, eta jasan ditudan beste hainbat biolentzia bat etor daitezke lesbianek bizitzen dituztenekin. Psikiatra eta psikologoen aldetik ere jasan dut. Nire sexualitatea ni patologizatzeko erabili ohi da. Eduki nuen lehen psikologoari esan nion neska bat gustatzen zitzaidala. Handik urte batzuetara, mutil bat gustatzen zitzaidala. Eta esan zidan: “Tira, argitu zara”. Egun horretan terapia utzi nuen.

Zenbait diagnostiko psikiatriko bisexualitatearekin lotzen dira…

Gogoan dut diagnostiko baten arrazoiak eskatu nizkiola psikiatra bati, jakin nahi nuen ze irizpideren arabera atera zuen ondorio bezala aipatu zidan diagnostikoa. Azalpen labur bat eman zidan, eta tartean neskekin ibiltzearena aipatu zuen. Behin baino gehiagotan gertatu zait hori psikiatrekin eta psikologoekin. Hor ikusi nuen horrelako egoera batean ezin duzula esan neskak ere gustatzen zaizkizula. Ikasten eta barneratzen duzu arriskutsua dela testuinguru horietan esatea. Hortaz, gerora isildu egin izan dut zenbaitetan. 

“Neskak-mutilak” nabil aipatzen une oro, begirada nire iraganean dudalako jarrita, eta orain dela hamabost urte gure hizkera eta pentsaera muga horien barruan kokatzen zen. 

Gainera, lesbiana bazara eta beti neskekin bazabiltza, eta zure genero adierazpenak estereotipo horrekin bat egiten badu… akaso, bakean utziko zaituzte batzuek. Baina ez denez horrela, nahaste baten moduan hartzen da. Konfusio bat bezala. Zure zoramenaren parte.

Zergatik uste duzu patologizatzen dela?

Normaltzat jotzen ez diren bideetatik aldentzen dena patologizatzeko joera dago, etengabe, nonahi. Zalantzan jarri zuten nire desira, neurtuz eta kalifikatuz: oso pasionala naizela, maitemintzeko erraza, liluratu egiten naizela jendearekin, egoerarekin, ez dudala nire desira ulertzen… Ze min eragiten duen kanpotik determinatzen dutenean nor eta zelakoak garen, zer sentitzen dugun eta zer pentsatu beharko genukeen. 

Sexualitatea dialogoan dago gure beste parte batzuekin ere, ezingo nituzke bata bestearengandik bereizi. Ez da kasualitatea komunikatzeko dudan modua ez lineala eta ideiak lotuz endredatzen dena izatea, ez dira kasualitatea esploratzeko dudan grina, gauza askorengan interesa izatea, sentikortasun altukoa izatea… zentzua du niretzat nire sexualitatearen fluidotasunarekin. Oso txikitatik daukat oso barruan ohiko lekuetan kabitzen ez naizen sentsazioa. Eta nire ustez horrek guztiak lotura dauka.

Queer izan daiteke hori izendatzeko modua? Edo marioker?

Bai. Marioker ere gustatzen zait: beti-beti-beti izan naiz mariokerra, zentzu askotan. Izendatzeko modu gehiago, berriak, geureak asmatu beharko ditugu: euskarak bizirik eta bizi jarraitzeko, leku guztietara eraman behar dugu; eta hizkuntzarekin gure kognizioa, hausnarketa, errealitate subjetikoa eraikitzen ditugunez, izendatzeak boterea ematen du. Beraz, bai, izenda gaitezen gu ere, guretik, guk gura dugun bezala. 

Literaturan ere libreki idatzi duzu disidentziez, bisexualitateaz…

Egia da ez dudala hitza bere horretan aipatu. Hitza ez erabili arren, erakutsi egin dut. Literaturan zeharkatzen nauten gaiez hitz egiten dut, modu ageriko edo ezkutuagoan. Nire gorputzaren luzapen bat da nire literatura. Beraz, hor dago bisexualitatea ere. Odol mamituak liburuan protagonistak desira sentitzen du genero desberdinetako pertsonengan, horietako bat transa izanik. Nire lehen nobela hori kaleratzea izan zen armairuaren ate zabalena zabaltzea. 

Nobelaren bidez armairutik ateratzeak lagundu al zizun zure prozesu pertsonalean?

Bai. Bigarrengoz neska bat gustatu zitzaidanean, iraganeko hainbat gauza ulertu nituen. Izan ere, desira identifikatzea ez da erraza, erakusten baitigute ez dela posible. Neska batengan fijatzean, lehen gauza pentsatzen duzuna da miresmena sentitzen duzula.  Baina idazteari esker identifikatu nuen desio nuela. Berarengan pentsatuz idatzi nuen testuan argi geratzen zen desira afektiboa eta sexuala sentitzen nituela berarekiko. Idazten jartzean konbikzio askotatik alde egiten dut, libreago naiz, eta begiratu ahal diot barruari, kanpokoa itzaliz. 

Gauzak zer diren, neska horrekiko desira idazlan hartan atera zitzaidan arren, ez nuen neure burua imajinatzen berari musu bat ematen. Ezin nuen irudikatu. Baina elkarri musu eman genionean zurrunbilo baten erdian sartu nintzela sentitu nuen, eta handik kanpora ez zela mundua existitzen. Oso gogoan eta gorputzean daukat oraindik ere sentsazioa. Pentsa, hor dagoen disoziazioa… Momentu horretan konturatu nintzen jendarteak, alegia sistema heteropatriarkalak, enbutuz sartu didala iruditeria bat. Horregatik nire burua irudika nezakeen gizon batekin musu ematen, baina inola ere ez maite eta desio nuen neska batekin. Horrekin flipatu egin nuen.

Nire bizitzako musurik inpresionanteena izan da. Begira aldea: ezin imajinatzetik, gero bizipen absolutu, marabilloso eta magikoa bizitzera…

Gure ekarpen bat izan daiteke dikotomiak zalantzan jartzea?

Bai, mesedez. Askotan ulertzen da bisexuala dela neskak eta mutilak gustatzea. Ez, ez da horrela. Gure pentsamendua etengabe bitarra da. Neska bat definitzen da mutilaren definizioaren antitesian. Berdina gertatzen da heterosexualitatearekin. Hor ere, kristoren presioa daukagu heterotasunean edo homotasunean egoteko. Antzera gertatzen da harremanekin ere, desira sexuala dagoen ala ez dagoen bereiztera ohitu gara, ahaztuta batzuetan desira beste gauza askorekin nahastuta datorrela, harremanak, pertsonok eta biografiak bezala, konplexuak, aldakorrak, fluktuanteak direla. Nire desira ura bezala mugitzen da, harreman “mota” batetik bestera, nireak diren zein ez diren generodun pertsonenganantz, beste emozio askorekin batera, batzuetan intentsoago, besteetan apalago, ulertu edo onartu ez arren, bere bideak eginez, urez gainez egiten duen errekan bezala, zabalduz eta lurrak konkistatuz. Bizirik egoteak daukana hori da, ez dela edo ez garela estatikoak, beti berdinak, harrizkoak.

Sentitu duzu presio hori?

Neska bat gustatzen zitzaidala esan nuenean, gertuko batek zera esan zidan: ‘espaloi batean edo bestean, zeren erdi bidean ez. Erdian, karreteran, kotxeek harrapatuko zaituzte’. 

Momentuan grazia egin zidan, baina gerora eragin dit ez bakarrik esaldiak, baizik eta gurean zabalduta dagoen ikuskera horrek. Eskerrak bisexualitateak zalantzan jartzen duen estruktura bitar hori, aipatu dudan zentzu guztietan (ez generoarenean edo sexualitatearenean bakarrik).

Ez gara monolitikoak, ezta?

Nik sentitzen dut likidoagoak garela. Eta likidotasuna diot, ez garelako kabitzen forma estanko batzuetan. Ez hemen eta ez han. Gainera, egun batean forma bat hartzen dut, sentitzen dut nire desira gehiago mugi daitekeela norantza batean, baina gerora beste itxura bat hartzen du.

Eta jendarte honentzat, hori arazo bat da. Gauzak oso kontrolatuta eduki nahi ditu, berak dioen moduan, berak eskaintzen dituen kaxoietan. Eta gainera, bi kaxoi bakarrik daude. Bada, itsaso bat ezin da sartu hor… 

Harreman ereduetan ere ezarri dizkigute kaxoiak…

Bisexualitateak harreman motak aldatzeko potentzialitatea du, bai, disidentzian gaudelako eta disidentzian egonda konbentzioak zalantzan jartzen direlako. Jarrera kritikoagoa eduki lezake dagoeneko zalantzara sartzen ausartu denak, konbentzioan bizi den jendeak baino, bestelako bide alternatiboekin enpatizatzeko (edozein direla ere). Baina, tranpa ere izan daiteke, gure buruari esaten diogun gezurtxo bat. 

Nik neuk ez dut jakin askotan harreman horizontal osasuntsuak eraikitzen. Kontrakoa erakusten digute.